اشنائی با خاتم کاری

تاریخچه ی خاتم و خاتم کاری



سابقه خاتم در اصفهان به دوره سلجوقیان می رسد که آثاری باقی مانده است. از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره بوده است.

هنرخاتم کاری درزمان صفویه به اوج خود می رسد که آثاری هم از زمان صفویه باقی مانده مثل درب مدرسة سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار داردو این یکی از آثار مهم زمان صفویه است و دیگر مقبرة شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جای مانده مانند درب مسجد سید اصفهان. و در زمان پهلوی اول استادانی از شیراز و اصفهان در سالن خاتم کاخ مرمر تمامی در و دیوار آن را خاتم کرده اند و کلیة اشیاء این اتاق مانند میز تحریر و جا لباسی و... که تمامی آنها با طراحی منظمی و زیبایی از استاد حسین کاشی تراش اصفهانی طراحی شده است و چند گروه دیگر در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند از جمله استاد حاج خلیل گلریز خاتمی، آقای علی موسوی خاتمی، آقای حمید ترکان، آقای حکیم الهی آقای احمد مظنون، استاد فضل الله خیامیان، آقای حسین شفقت و استادانی دیگر. و در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهاییمانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور هدیه داده اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد و سالن مجلس شورای ملی سابق که از خاتم تزئین شده بود. بعضی دیگر از آثار دیگر عبارتند از:



» صندوق مرقد موسی ابن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی در سال 906 ه.ق که توسط استاد محمد جمعه ساخته شده است.

» صندق مربوط به امام حسن عسکری و امام هادی (ع) در سامرا

» صندق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر امام عصر

» صندق مرقد حضرت علی که در دوره کریم خان زند ساخته شده

» صندق مرقد امام حسین، حضرت ابوالفضل و حضزت زینب

» درب خاتم امام زاده شاه رضا در شهرضا در دوره شاه طهماسب صفوی

» ضریح مطهر خضرت علی ابن موسی الرضا (ع)



استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در حاضر هستند که از هنرمندان این مرز و بوم هستند از جمله آقای یوسف قنبری، آقای اصغر ترشیزی، آقای براهیم گلریز و همچنین استاد منوچهر خادم ملت و آقای عباس خاتمی فرد و استاد اصغر معمار که امیدوارم در پناه خدا و امام زمان به کار خودشان ادامه بدهند.

» تعریف خاتم

ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه شامل چوب های رنگی در رنگ‌های مختلف و مفتول برنج و انواع استخوان تشکیل می‌شود.


» مواد اولیه در ساخت خاتم
انواع چوب: توسكا- كبوده- راش- گردو- بقم- عناب- نارنج و بعضي چوب هاي رنگ شده
استخوان ( استخوان و عاج فبل- استخوان شتر- استخوان اسب)
مفتول هاي فلزي ( برنج- آلومنيوم- نقره)
چسب( چسب چوب- سريشم)


» وسايل و ابزار مورد نياز

شامل چكش- گازانبور- دريل و مته- اره فلكه ي- دستگاه كاس زني- انواع سوهان- انواع رنده- پرس- دينام(ساب)- تيغ اره- ليسه- خط كش و گونيا- مقار و...


» ارتباط بعضي شغل ها با خاتم كاري
نجاري- شبكه بري- منياتوري- پلي استر زني- جير كاري


» مراحل تولید خاتم
چوب مورد نیاز چهار چوب یا اسکلت را در ابعاد مورد نظر به وسیله اره ها و رندهای مختلف تهیه می کنند.

ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 60 سانتیمتر می برند و از آنها مثلث های تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه در آمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های برنجی که به صورت مثلث بوده داریم که برای آماده ساری آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.
سپس برای تهیه کردن خاتم ابتدا طرحی که مورد نظر استادکار است، مصالح آن تهیه شده و با دستان ماهر هنرمند در کنار هم به وسیله ی ( چسب چوب رقیق شده) قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و اشکالی ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «گل» خاتم به دست می آید.

گل ساخته شده را به شش قسمت 10 سانتیمتری تقسیم و آنها را به وسیله سریشم روی دو تخته چسبانیده و سپس آن را به وسیله پرس حدود 2 ساعت تحت فشار قرار می دهند که آن را اصطلاحاً «قامه» می گویند. این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه 1 تا 2 میلی متری که اصطلاحاً به آن « لنگه» می گویند برش داده می شود.

هنرمند با استفاده از چوب های که در نجاری به ابعاد مختلف بدست آورده بود، زیر کار شیء که می خواهد کار کند را تهیه می کند.سپس خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد نظر بر روی سطح کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن خاتم را چسبانده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می گردد.

بعد از بتونه کاری، ساییدن، ترمیم و پرداخت کردن شیء خاتم آماده می شود.

هم اکنون شئی خاتم کاری شده به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر، کیلر و پلی استر پوشش داده می شود. اگر محصول مورد نظر داخل آن خاتم نباشد آن جعبه را به وسیله مخمل، جیر کاری می کنند.

تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا را بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.

خصوصیات خاتم مرغوب و هنری عبارتند از :



» صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.

» یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.

» عدم تغییر در رنگ و شکل.

» ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها ی در سطح کار مشخص نباشند.

» قرینه بودن تمامی گل ها و و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع.

» دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که اگر اسکلت طرح دقیق نباشدبهترین خاتم نیز بر روی آن، نماو جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم کار، باید یک نجار چیره دست هم باشد.

» رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون ناهمواری و شفاف باشد.

» نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

» وزن مناسب جعبه نسبت نوع مصرف آن.

عکسهای خاتم کاری رو میتونین تو اینجا ببینیناینجا